"LUẬT BẤT THÀNH VĂN"
TRONG CÁCH XƯNG HÔ
“Lời nói không mất tiền mua,
Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau.”
Ca dao Việt Nam
Xưng hô đúng mực không chỉ là biểu hiện của việc xử dụng tiếng Việt thành thạo ra sao, mà còn thể hiện môi trường giáo dục, được tiếp nhận từ bé đến lớn và cho thấy mình là người thế nào trong việc đối nhân xử thế?
Cũng như nhiều nước Á Đông, Việt Nam chịu nhiều ảnh hưởng từ nền văn hóa Nho giáo - tôn trọng lễ nghĩa, điều đó được thể hiện trong lời nói, ngôn từ.
Dù là đất nước trong quá khứ hay diện mạo hiện tại của Việt Nam, thì ở các lớp học, trường học cho trẻ thơ, các thầy cô giáo vẫn dạy con trẻ rằng, “Tiên học Lễ, hậu học Văn.”
1- Nêu lên vài cách xử dụng cần thiết, đã được chấp nhận và áp dụng đúng đắn hay không lệch lạc đi nguồn cội của tiếng Việt.
2- Nêu lên những từ ngữ thông dụng hằ̀ng ngày, với mục đích giảm thiểu sự lầm lẫn
Ai cũng biết cách xưng hô của người Việt chủ yếu dựa vào quan hệ thứ bậc và tuổi tác. Thứ bậc thì có nhiều thành phần: không nhất thiết phải là chức vụ trong hệ thống công quyền, ngay cả thứ bậc trong gia đình hay một số nghề nghiệp trong xã hội cũng là những cấp bậc hay chức vụ cần phải tôn trọng trong cách xưng hô.
Trong đời sống thường nhật, lãnh vực ngôn ngữ luôn có những "luật bất thành văn" riêng của nó:
"Con của Cha Mẹ, Cháu của Ông Bà"
Cạ́ch gọi và xưng hô phải đúng thứ bậc trong gia đình và ngoài xã hội (ngoại trừ tôn giáo).
- Cha Mẹ tạo ra mình nên gọi là Con, ngược lại mình chỉ xưng Con với đấng sinh thành mà thôi,
- Đối với tất cả ông bà, bác chú, cô dì, cậu mợ trong gia đình, cũng như đồng thứ bậc bên ngoài xã hội chỉ nên gọi là "Cháu" và xưng hô "Cháu".
Những cách gọi với người xa lạ “thưa ông” hay “thưa bà” và xưng hô là "tôi" hay "cháu". Hay gọi thân mật hơn: hễ ai bằng hoặc lớn tuổi hơn cha mẹ mình thì mình gọi là “bác”; trẻ hơn chút thì gọi là “chú” hay “cô”, xưng là "cháu"; bằng hoặc lớn tuổi hơn mình thì mình gọi là “anh” hay “chị”; trẻ hơn thì gọi là “em”, đại khái thế.
Nhưng từ khoảng lứa tuổi 30, 40 trở lên, khi người ta đã có gia đình và đã có chút địa vị trong xã hội, việc xưng hô là "em" như thế rất dễ bị xem là suồng sã, thậm chí, lỗ mãng. Vậy nên cẩn trọng.
Tôi có một người quen sau nhiều năm ở hải ngoại, cùng vợ về Việt Nam, gặp một số bạn bè mới. Ông ấy kể là, suốt cả hơn một tháng ở Việt Nam, ông vẫn không tránh được cảm giác kinh ngạc và bất bình khi nhiều người đàn ông mới quen, có khi, chỉ mới gặp lần đầu, đều gọi vợ ông là “em” và xưng “anh” một cách ngon ơ. Ông cảm thấy có cái gì như bị xúc phạm. Ngày trước, ở miền Nam, là một công chức thuộc loại khá cao, ông sống trong một môi trường khá nhiều lễ nghi. Lâu lắm, ông chưa nghe ai, trừ ông và những người thân trong gia đình, gọi vợ ông là “em” cả. Ông cứ đinh ninh chữ “em” ấy là một cái gì ít nhiều có tính độc quyền. Vậy mà…
Ngược lại, trong nhiều giới, đặc biệt là giới văn nghệ, cũng lắm người chỉ muốn người khác gọi là “anh” hay “chị” thôi. Tôi nhớ cách đây rất lâu khi các câć ṿị văn nghệ sĩ lão thành còn sống...Một nhà văn trẻ hải ngoại lần đầu tiên gặp Mai Thảo, gọi ông là “bác”; ông xua tay: “anh đi.” Ừ, thì… “anh”. vừa gọi “anh” vừa thấy hơi ngường ngượng. Ông sinh năm 1926, lớn hơn anh ta đến 30 tuổi. Riết, cũng quen dần. Sau đó, gặp Phạm Duy, lớn hơn 35 tuổi, cũng lại cứ anh anh em em. Sau đó, gặp Võ Phiến, lớn hơn Mai Thảo một tuổi và trẻ hơn Phạm Duy bốn tuổi, quen miệng, cũng gọi bằng “anh”; ông có vẻ hơi… sửng sốt. Thoáng nhìn, nhà văn hậu bối biết ngay, bèn đổi lại “bác”. Thì mọi chuyện lại yên ổn. Thành ra, ở đây, ngay trong giới văn nghệ, cũng chẳng có luật lệ gì cho việc xưng hô cả. Tuỳ người, thật lôi thôi quá.!
Chuyện xưng hô trong tiếng Việt, khó là thế.!
